Pijn & Psychologie

Transcriptie van interview met Gregory Ysebaert in Prikkel (juni 2020) van de Vlaamse Pijnliga geschreven door Grete Flies.

In geval van pijn zoeken we meestal meteen een dokter, behandeling of medicatie die ons van de fysieke kwaal afhelpt. Maar zeker bij chronische pijn is er ook een belangrijk psychisch luik. „Die twee mogen niet los van elkaar bekeken worden”, zegt klinisch psycholoog en gedragstherapeut Grégory Ysebaert. „Pijnbenadering is als een complexe puzzel met verschillende stukjes.” Hij bekijkt samen met ons het puzzelstukje ‘pijn en psychologie’.

In het algemeen wordt pijn nog vaak als iets louter fysiek gezien en dat is niet eens zo vreemd. „Tenslotte zijn onze eerste ervaringen met pijn acuut en daar staat het lichamelijke stuk voorop”, legt Grégory Ysebaert uit. „Met dat soort pijn gaan we naar de huisarts of specialist met de vraag om het op te lossen met een pilletje, zalfje of behandeling. In vele gevallen zijn we daarmee ook goed geholpen. De medische wereld staat gelukkig erg ver en doet schitterend werk. In geval van chronische pijn werkt een pilletje echter meestal niet. En voor wie met pijn moet leren leven, komt er een groot psychosociaal luik bij kijken. Want pijn geeft stress en stress geeft vervolgens weer pijn.”

Niet-pijngerelateerd

Wat we niet altijd beseffen, is dat pijn en stress op verschillende manieren met elkaar verbonden zijn. Volgens Ysebaert heb je bijvoorbeeld pijngerelateerde en niet-pijngerelateerde stress. Laten we starten met het laatste. „Of je nu wel of geen last hebt van pijn, er zijn bepaalde situaties die een mens stress kunnen bezorgen: hoge werkdruk, strubbelingen met leidinggevende of collega, relatieproblemen, moeilijke opvoedingssituatie … De gevolgen van deze stress zijn spierverkramping in het lichaam, spanningshoofdpijn, rug- en nekklachten, maag-darmproblemen … kortom: pijn. Bovendien hebben opgestapelde stresshormonen in je lichaam een pijnversterkend effect. Mensen die al last hebben van chronische pijn, krijgen er nog een extra lading bovenop, want stress slaat altijd op je zwakke plek. Dus voor pijnpatiënten is het nog belangrijker dan voor anderen om in je dagelijks leven te gaan kijken hoe die verschillende losstaande stresssituaties aangepakt en misschien weggewerkt kunnen worden.”

Strijd met de realiteit

Naast de niet-pijngerelateerde stress is er dan de stress die voortkomt uit de (chronische) pijn. Een pijnbeleving bestaat immers naast de fysieke sensatie, ook nog uit bepaalde bijhorende emoties en gedachten. Om te beginnen is er de weerstand tegen pijn: we kwalificeren de fysieke pijnsensatie uiteraard als uiterst onaangenaam. Die negatieve evaluatie van die prikkel is niet onlogisch – niemand is blij met pijn – maar die weerstand is al een eerste vorm van strijd met de realiteit, met wat is. Een strijd die per definitie niet gewonnen kan worden. „We willen geen pijn en zullen er alles aan doen om dat weg te (laten) werken. In een chronisch pijnverhaal wringt daar het schoentje. Daarnaast is er onmacht tegenover wat niet meer kan, druk om wel nog gewoon mee te draaien in de maatschappij, verdriet om niet-bereikte doelen, frustratie omwille van niet-ingeloste verwachtingen, verwarring omtrent onze eigenwaarde, onzekerheid rond de financiële situatie, teleurstelling … kortom allerhande emoties die spanning en stress met zich meebrengen, wat weer een pijnversterkend of -onderhoudend effect heeft”, aldus de psycholoog.

Pijn managen

Om die vicieuze cirkel tussen stress en pijn te doorbreken is dus meer nodig dan een dokter of een pilletje. Of net mínder. Want daar waar we in geval van acute pijn de verantwoordelijkheid voor de oplossing buiten ons leggen, namelijk bij de medische wereld, moeten we bij chronische pijn inzetten op onze eigen probleemoplossingsvaardigheden. „Het gaat dan niet meer over pijn oplossen”, verbetert Ysebaert. „Maar over pijn managen: ermee leren omgaan. Acceptatie is geen gemakkelijke klik om te maken. Wie dag in, dag uit al geconfronteerd wordt met pijn, moet nu ook nog eens een nieuwe realiteit aanvaarden. Dat vraagt heel wat mentale kracht, maar vooral een nieuwe focus. Wie enkel nog aan (het wegwerken van) de pijn denkt, zal immers enkel nog de pijn voelen. Daarnaast ligt de focus vaak op wat niet meer kan. Dat is logisch, want als bijvoorbeeld je werk wegvalt, vallen ook je daginvulling, een stuk identiteit, eigenwaarde, financiële zekerheid, sociale contacten, zingeving, verwachtingen en doelstellingen weg. De kunst is om te proberen los te komen van bepaalde ideeën over jezelf en je leven, en om naar de mogelijkheden te zoeken.”

Balans

Welke mogelijkheden er in zo’n situatie nog zijn, vraagt een zekere zoektocht. Om te beginnen eentje naar de juiste balans tussen draagkracht en draaglast. Er zijn mensen die angstig of moedeloos worden wanneer ze geconfronteerd worden met hun pijn en denken dat ze zich best koest houden door een dag in de zetel door te brengen. Andere mensen leggen zich letterlijk en figuurlijk niet neer bij hun pijn en gaan uit protest toch doen wat ze zich voorgenomen hadden en zelfs nog meer. „Zowel immobiliteit als overactiviteit kunnen een pijnversterkend effect hebben”, verzekert de therapeut. „In het managen van je activiteiten is het dus belangrijk een evenwicht te vinden tussen belasting en belastbaarheid. Je mag niet te veel doen, maar ook niet te weinig.”

Waarden

Wat en hoeveel je doet – je gedrag dus – is echter een gevolg van je gevoelens en je gedachten. Je bent verdrietig, dus je zondert je af. Je vindt een proper huis belangrijk, dus je kuist dagelijks. Je helpt graag anderen, dus je staat voor iedereen paraat. Je bent bang dat iets pijn gaat doen, dus je begint er niet aan. … Om je gedrag en levensstijl te veranderen, zal je dus bepaalde gedachten, overtuigingen en patronen onder de loep moeten nemen. Ysebaert: „Onze maatschappij is heel doel- en prestatiegericht. In die doe-modus moet het vooral vooruit gaan en het is zelden goed genoeg. Het ene is vandaag nog niet af of we zijn al met het andere van volgende week bezig. Dat resultaatgericht denken speelt ons in het algemeen al parten (perfectionisme, burn-out, depressie), maar dus zeker bij iemand die kampt met chronische pijn. Het kan verlichting brengen als we gaan kijken naar welke waarden er onder die (onhaalbare) doelen liggen. Wat vind je als mens belangrijk in het leven? En misschien heb je daar tot nu toe op een bepaalde manier uiting aan gegeven, maar allicht zijn er nog anderen vormen mogelijk. Zo moet hulpvaardigheid zich dus niet per se vertalen in fysiek handelen, maar kan een luisterend oor dat even goed realiseren. Net als dankbaarheid kan getoond worden met een kaart in plaats van met een tegenprestatie. Door die focus te verleggen van doelen naar waarden, van doen naar zijn en van toekomst naar nu, zijn mensen in staat zichzelf in een nieuw perspectief te plaatsen. Gevolg: nieuwe mogelijkheden. ”

Wat kan ik zelf?

Nieuwe mogelijkheden impliceren nieuwe moed, iets wat chronische pijnpatiënten vaak al lang verloren zijn na hun teleurstellende lijdensweg langs alle verschillende dokters, specialisten, technieken en behandelingen (medical shopping). De kracht van deze nieuwe focus ligt hem volgens Grégory Ysebaert in één centrale vraag: ‘Wat kan ik zelf doen?’. „Als je al je hoop – en de verantwoordelijkheden voor een oplossing – in handen van de medische wereld legt, voel je je na een tijd teleurgesteld, hulpeloos, machteloos en moedeloos. Die afhankelijke, passieve positie maakt je zwak. Wanneer je echter jezelf de vraag stelt wat jíj kan doen, ga je in je kracht staan. Vanuit empowerment krijg je meer controle en houvast, wat het zelfwaardegevoel verhoogt.” En wanneer het gelukshormoon stijgt, daalt de stress en bijgevolg de pijn.

Vat op

Om de kans op dat geluk(shormoon) te vergroten en nieuwe teleurstellingen te vermijden, is het wel belangrijk om het antwoord op de vraag ‘Wat kan ik zelf?’ juist te beantwoorden. En daar gaat een nieuwe vraag aan vooraf: ‘Waar heb ik vat op?’. „Op de initiële fysieke pijn heb je vaak al lang geen controle meer, dus daar leg je best de focus niet op. Je eigen gedachten, overtuigingen en opvattingen kan je echter wel leren managen. Dan gaat het vooral over die waarden onderzoeken, ambities bijstellen, onrealistische verwachtingen loslaten, nieuwe haalbare doelen stellen … Dat kan je zelf. Al is dat ook een proces dat aanpassingstijd vraagt. Want de verlangens die pijnpatiënten hebben, zijn vaak niet anders dan die van anderen. Meestal gaat het over heel normale zaken zoals gaan werken, sporten, met je kinderen spelen, met vrienden afspreken … Dat losmakingsproces is niet evident, maar ook niet onmogelijk. En mogelijkheden, dat is waar we naar op zoek gaan.”

Yes, we can!